De Joodse gemeenschap in Zaltbommel had lange tijd geen eigen gebouw waar diensten gehouden konden worden. Er werden ruimten in woonhuizen gehuurd, maar dat was behelpen. Rond 1804 kon een huis worden aangekocht. Na een verbouwing werd hier een synagoge ingewijd.
Synagoge
De Joodse gemeenschap in Zaltbommel had lange tijd geen eigen gebouw waar diensten gehouden konden worden. Er werden ruimten in woonhuizen gehuurd, maar dat was behelpen. Dankzij het toenemende aantal Joodse inwoners van de stad werden deze ruimten spoedig te klein. In de Franse tijd kon een huis worden gekocht op de hoek van de Kloosterstraat en de Minnebroederstraat, in de buurt van het voormalige Minderbroedersklooster. Na een verbouwing werd hier in 1804 een synagoge ingewijd. Tegen de synagoge aan stond een schooltje voor Joodse kinderen.
We zien de synagoge en het aanpalende schooltje als plattegrond op de kadastrale minuut van 1832, voorzien van de nummers 839 (‘Israël. Kerk’) en 840 (‘Israël. School’). In de synagoge moet een ritueel bad zijn ingericht, een mikwe. Een synagoge zonder mikwe was namelijk onbestaanbaar. Er zijn geen afbeeldingen van dit gebouw, we weten dus niet hoe het geheel eruit gezien heeft.
 |
|
Uitbreiding
Zo rond 1850 was de synagoge te klein geworden voor de Joodse gemeente. Bovendien was het gebouw bouwvallig en brokkelde de voorgevel af. Met de gemeente Zaltbommel werd wat grond geruild, waardoor er ruimte vrijkwam om de synagoge uit te breiden. Het hele gebouw kon worden rechtgetrokken en naar achteren uitgebouwd.
Er bestaan tekeningen uit 1862 van de synagoge, met de plattegrond en de voorgevel die men in gedachten had. De voorgevel is inderdaad zo uitgevoerd, maar de indeling van de synagoge werd heel anders dan op de plattegrond. Er kwam geen bad links van de ingang van de ‘Israëlitische kerk’, maar in de - niet getekende - uitbouw aan de achterkant van de synagoge. De school is verhuisd, want de ruimte waarin deze was ondergebracht is in 1863 bij de synagoge getrokken.
 |
|
 |
|
Veranderingen in het mikwe
Veertig jaar later, in 1903, kwam de Joodse school terug als apart gebouw. Ten noorden van de ‘Israëlitische kerk’ stonden twee ‘politiedienaarswoningen’. De tuinmuur die daarbij hoorde is afgebroken, omdat daar de gevel van de Joodse school moest worden gebouwd, naast het badhuis. Onderdeel van dat badhuis, zo zien we op de tekening uit 1903, waren de twee bassins die nu in het Mikwe zichtbaar zijn, verzonken in de vloer. Het voorste bassin gezien vanuit de ingang van het badhuis was het eigenlijke bad. Het achterste bassin was de ‘put’, die in een aparte ruimte stond. In die put werd grondwater of regenwater opgevangen dat naar het bad vloeide, vermoedelijk regenwater. De put was echter kleiner dan het achterste bassin nu. Het lijkt alsof de plaats waar de ketel stond erin opgenomen is. Er was namelijk een ketel met bijbehorende stookinrichting aanwezig om het badwater te verwarmen. Put en kookketel stonden op de binnenplaats aan de oostkant van de synagoge, aan de noordzijde dus van het eigenlijke badhuis. Het mikwe was vanuit de naastgelegen steeg toegankelijk.
De tekening van 1903 is gemaakt omdat er in dat jaar verandering in de situatie kwam. Het badhuis werd uitgebreid, verder de binnenplaats op achter de synagoge. Het nieuwe bad werd op, en niet in, de begane grond geplaatst. In dit bad ging regenwater afkomstig van het dak, dat vanuit een reservoir bovenin het gebouwtje in het mikwe werd gepompt. Via een bordes met traptreden was het bad toegankelijk. Naast de ruimte met het bad stonden een hokje met een kookketel, ongeveer op de plaats van de oude ketel, en een hokje met het ‘privaat’. Achter de hokjes stond het nieuwe schooltje, dat in 1903 op de binnenplaats werd gebouwd. Met een aparte kleedkamer was het mikwe wat ruimer en comfortabeler geworden dan in de oude situatie.
 |
 |
|
Veranderingen op het terrein van de synagoge aan de hand van kadasterkaartjes uit 1832, 1864 en 1903.
 |
Veranderingen op het terrein 1832-1903 |
Van synagoge naar fabriek
In 1945 bleek dat het overgrote deel van de Joden uit Zaltbommel en omgeving was omgekomen in de Duitse vernietigingskampen. Er was geen Joodse gemeente meer die in de synagoge bijeen kon komen. Het complex kwam in handen van een fabrikant, die hier na verbouwing een confectieatelier in onderbracht. Het badhuisgedeelte werd onherkenbaar.
 |
 |
Verbouwing van de synagoge tot confectieatelier, 1948.
Collectie Regionaal Archief Rivierenland |
Van fabriek naar appartementengebouw
En dan maken we een sprong in de tijd, naar 1994. In het ontmantelde synagogegebouw, later fabriek, werden toen appartementen gebouwd. De buitenmuren van de synagoge bleven daarbij staan, zodat de omtrek van het gebouw behouden bleef. De uitbouw aan de achterzijde, die ook onderdeel van de fabriek was geweest, werd echter gesloopt.
Inrichting van het Mikwe
Tijdens de werkzaamheden kwamen als een complete verrassing de bassins tevoorschijn die bij het oudste mikwe hoorden. Volgens de bouwplannen zou op de plaats van het vroegere badhuis een atelier worden gebouwd. Na deze ontdekking werden de plannen aangepast en werd het Mikwe ingericht, een bescheiden museum dat de gerestaureerde bassins kan laten zien, samen met andere tastbare herinneringen aan het Joodse erfgoed in Zaltbommel en omgeving.
 |
Bouwtekening appartementengebouw, 1993, waarin naderhand het mikwe is aangegeven. Collectie Regionaal Archief Rivierenland |
Bericht in ‘De Toren’ van 15 september 1994
 |
|
Het huidige Mikwe
